Qədə çılə iyən yolə çılə // Kiçik çillə və böyük çillə
Bı oxonnə 3-4 sori de tolışi xəlği id, yolə-qədə Çıləm osə
karde, votjone, qədə çılə fevrali 11-ku detobə fevrali 26-ye, çəy
bə nav yolə çıləye, yəne yanvari 25 ku detobə fevrali 11-ə, yəne
dıynəni ivırədə 40 ruje.
Bəməkuyən qədə çılə çı ın şəviku hisob beydə. Bı barədə
nıvıştıme, həməy i məhnədə ğəbul nıkardəşone, dumoton tık bə
tık noməyn. Ko vəyoye ki, ım idon Lankon de co təğvimi (sorə-
207
qardışi) dəvondə, Lik de co təğvimi. Əmə əhli-Lik, çəməku qəp
jəydəm. Bəməku zımıston dekabri 21-ku dameydə. 25 ruj təyə
zımıston hisob beydə. Xəlğ bəy “kəlvəz” voteydə. Manqi 22-ku detobə yanvari 15 kəlvəz hisob beydə;16-ku detobə fevrali 16-i yolə çılə; ım şəv kırdizoə şəv hisobe. Həmən ım şəvi bə zəmin dızdə rahnə omeydə. 5-ku detobə25-i qədə çılə hisob beydə.
Çılə ıştən 40 rəqəmiku peqətə bıə, Yolə çılə, Qədə çılə ivrədə cəm 40ruje. 25-ən detobə marti 20-i təyə zımıston hisob beydə. Vədəqilə,
(Oğlaqın mart ilə döyüşməsi) bəməku bımi vədə be dızdə
canq kardə vaxt voteydən. Nəvuzə ruji sə beydə. Həmonə ruji
voş bıvo, sor bərk dəbəvarde, kaştı-qıli ko nobud bəbe.Həşi
beşu, sor xoş dəbəvarde, har çi bol bəbe. İdə ruji maştənəyku 4
ruji bənə çaharfəsıli hisob kardəmon; In sıxt bastəbıə vərdışe.
Marti 21 əvəsor, 22 tovıston, 23 poz, 24 zımıstone. Bu dəvinəku
(sınaqdan)beşə qılə adəte.
Xızıri rujon. Roste, Lankon de co sorəqardışi, Lik de co
sorəqardışi şedə…
Çımı znəy yanvari 20 ədə yolə çılə sə bedə. 10 ruj Xızıri
rujone.Xızır yolə çılə de qədə çılə miyono 10 ruji boştə
dızdeydə, çəy nomən “dızdə çılə”ye…
Liki Tanqəbın – Veri diyon arədə bıə poştə roysə qləy vırə heste, bə vırəy “Kırdiqur” voteydən. Çımı məsəy qləy kırdizoə vəyo ıştə dınyoş dəqiş kardə, Kırd-kırde, qur-ən dəfn bıə vırə, ğəve. Diy cəmat bərkə zımıstoni voə ov be bəpeştə bə sahə beşeydə, bə odəmi mardi rast omeydən, əy bə mardə vırədən dəfn kardeydən. Dırıst zındənim, çımı znəy xəlğ jıqo qləy çi voteydə, qəvonomədə məsə. Bəle, bəməku həmonə şəv bənə “kırdizoəşəv”İd dəvonə beydə. Im şəvi vıjne de əy anqıle, həmonə şəvi zımıstoni se manq nimə beydə, həmonə şəvi iminnə 45 ruj sə beydə,bə dıminnə 45 ruj dəvarde əy nışon doydə ki, bə əvəsorə və şeydə, bə zəmin tatə rahnə omeydə. Həmonə nimə fəsli sə beyən bə fevrali 3-ku bə 4 ovaştə şəv eqındə. İjən qədə çıləku bə dumoton har vırədə de həvosati əlağədər co cur, co cure. Liki Piran(Peara) məholədə zımıstoni dəşe bəpeştə 25 (21 dekabr-14 yanvar) ruj təyə zımıston 208 hisob beydə, esənəy 25 ruj yolə çılə( 15 yanvar-8 fevral), peşınnə 15 ruj qədə çılə (9 fevral-23 fevral), iyən zımıstoni oxonnə 25 ruj təyə zımıston (24 fevral-20 mart) nomədəy. Çı veyon oko doə ım çılə sıxan tolışi “çıl “ sxani məhnədəy, yəne yolə çılə iyən qədə çılə cəm çıl ryj dəkəşedə: 25+15=40.
* * *
Son bu 3-4 ili talış xalqının bayramları ilə Böyük-Kiçik çillə ilə maraqlandım, deyildi ki, Kiçik çillə fevralın 11- dən fevralın 26-na qədərdir, ondan qabaqda Böyük çillədir yanvarın 25- fevralın 11-dək, yəni ikisi birlikdə 40 gündür
Bizdə eyni zamanda Kiçik çillə də bu gecədən hesablanır. Bu barədə yazdım birmənalı qarşılanmadı, həm də fikir haçalandı. İş orasındadır ki, bayramları Lənkəran ayrı təqvimlə qeyd edir, Lerik ayrı. Biz Lerik əhli – özümüzdən danışıram. Bizdə qış dekabr ayının 21- dən başlayır. 25 gün boş qış (təyə zımıston) sayılır. El arasında ona “kəlvəz” deyirik. Ayın 22- dən yanvarın 15- nə kimi kəlvəz sayılır; 16-dan isə fevralın 4-nə kimi Böyük çillə; bu gecə Kurdoğlu (kırdizoə şəv) sayılır. Həm də bu gecə torpağa istilik gəlir. 5-dən 25-nə kimi Kiçik çillə sayılır. Çillə özü 40 rəqəmindən
götürülüb, Böyük və Kiçik çillələr cəmi 40 gündür. 25-dən martın 20-nə kimi boş qış (təyə zımıston) sayılır. Oğlaqın mart ilə döyüşməsi, bizdə buna “vədə be dızdə canq kardə vaxt” deyirlər. Novruz bayramı günündə bitir. Həmin günü yağış yağarsa, il sərt keçəcək, əkin – biçin işləri uğursuz alınar. Gün çıxarsa, il xoş keçər, hər şey bol olar. Bayram gününün səhərindən 4 günü çaharfəsil kimi qeyd edirik. Bu sınaqdan çıxmış bir adətdir. Martın 21- i yaz fəslinin göstəricisidir, 22 yay fəslinin, 23 payız, 24 qış fəslinin. Bu da dəqiq sınanmış bir adətdir Xıdır günləri.. Düzdür, Lənkəran ayrı təqvimlə, Lerik ayrı təqvimlə gedir… Bildiyimə görə yanvarin 20-sində böyuk cillə bitir.. 10 gün
Xıdır günləri sayılır.. Xıdır Böyük cillə ilə Kiçik çillə arasında on günü özünə oğurlayır..”dızda çilə”adlanır. Lerikin Tenqebın-Veri kəndləri arasındakı maşın yolunda bir yer var ora Kırdıqur deyirlər. Eşitdiyimə görə, bir kürdoğlu
209 orda dünyasını dəyişib, KIRD-kürddür, QURde-gordu. Kənd camaatı sərt qışın qarı əriyib sahəyə çıxıb həmin insanın meydinə rast gəliblər, həmin meyidi deyəsən səhv etmirəmsə, orada öldüyü yerdə dəfn ediblər. Tam da dəqiq bilmirəm, mən də belə bir el deyimi var, ağızlardan eşitmişəm. Bizdə, bəli, həmin gecə “kırdizoəşəv” kimi qeyd olunur. Bu gecənin qeyd olunması onunla əlaqədardır ki, həmin gecə qışın üç ayı yarı olur, yəni, həmin gecə birinci 45 gün tamam olur, artıq ikinci 45 günə keçəndə üzü yaza olduğundan torpağa ilıq nəfəs gəlir. Həmin yarım fəslin tamamı da fevralın 3-dən 4-nə keçən gecəyə düşür. Bir də Kiçik çillə haqda fikirlər yerindən və iqlimindən asılı olaraq müxtəlifdir. Lerikdə Piran zonasında qış girəndən 25 gün boş qış (21 dekabr-14 yanvar), növbəti 25 gün Böyük çillə (15 yanvar-8 fevral), sonrakı 15 gün Kiçik çillə (9 fevral-23 fevral) və qışın axırıncı 25 günü də boş qış (24 fevral20 mart) adlanır. Çoxlarının işlətdiyi çillə sözü də talış dilindəolan çıl (qırx) mənasındadır, yəni Kiçik və Böyük çillə cəmi qırx(çıl) gün təşkil edir: 25+15=40.
Allahverən Nəzərov
Lənkəran, Havzava