Tolışə moynə şairon, ənıvışton dılədə İradə xanım Məlikova (04.04.1968) deştə har tərəfinə ofəyəmoni dığğəti xısusi cəlb kardedə. Azərboyconi, Tolışə ictimoiyəti tərəfo bənə fəolə, istedodinə jurnalisti məşhur bıə İradə xanım (əv 2017-nə sori iyunə manqiku “Dodo” qəzeti sər redaktore) deştə publisistə nıvıştəyon, deştə tolışə xəlqi folklori nımonon otırniyəyon, deştə multukulturualə ofəyəmoni məşhure, həmişə xəlği dılədəy, xəlği nəzədəy. İradə xanımi iftixor kardə tərcumeyi-holış heste. Mıxtəlifə təhsilə ocəğonədəş handə, həmçinin hərbiyə idoronədə xıdmət kardə İradə xanım ıştə ofəyəmonədə bə tolışə zıvoni folklori umute, pevılo karde xısusi marəğ doəşe, tolışə xəlği (həmçinin co kaməsayə xəlğon) yolon sıxanon, nəğılon, rəvəyəton, əfsanon qırdə kardeədə, bə çap doyro vey fəol bıə, səkıştədə İradə xanım bə miyonə: redaktorətiş kardə, həmən ıştən hozzo kardə 30-40 qılə folklorə kitob noəşe. “Dodo” qəzeti har aşmardədə çap kardəbıə məğoləonədə, oçerkonədə çı ruji, zəmonə tələb kardə problemonku qəp jəşe, ro nişo doəşe. Umumən, tolışə folklori qırdə kardeədə, çap iyən pevılo kardeədə “Dodo” qəzeti tarixi xidməti çe yodo bekarde əbıni. İradə xanım “Dodo” qəzetiədə har tərıfinə fəoliyət çəy istedodi çandə sahə bə məydon bekardəşe. Çəy həm zıvonşunasəti, həm dinşunasəti, həm elkə rəhbəri, Prezident cənab İlham Əliyevi tərəfo elan kardə bıə multukultutualizm siyosəti sahədə vində qiqantə-yolə koon çəy nomış bə tolışə xəlği tarix əbəd nıvıştəşe.
İradə dodo çı tolışə miyonə sinifə kitobon Elm iyən Təhsil Nazirəti “Eksperte”. Çəy bı kitobon səpe 2017-2018-nə soron zəhmət-əziyyəton bemisile.
2023-nə sor Heydər Əliyevi 100 sor təmom beyro çəy sor elon kardəbıəbe. Bəvədəən İradə xanım çı tolışi tarixədə ıştə mıhi jəşe. Çəy Azərboyconi Navəşəni barədə dı zıvonədə nıvıştəbıə “Mən fəxr edirəm ki azərbaycanlıyam”, “Az fəxr kardədəm ki, azərboyconijim” kitobi miəllifi elkə rəhbəri bardə siyosəti dastəqi ifodə kardə. Imi niyo karde əbıni ki, bı kitobədə həmən tolışə ədəbi zıvon noğo doə bedə.
İradə xanım həmən həvəskorə bəstəkor təki nıvıştə 30 qədər nezi mahneşən heste. 2023-nə sorədə Xəlğ ərtesti Cəmilə Bayramova İradə xanımi bə Baladdin Veşo “Çayavonə kinon” şeri bəstə kardə mahne raxs peğandə bıə. “Çayəvonə kinon” mahne Boku şəhri vey vıronədə həmən Ostorədə çı “Dəcəl qızlar” ansambıli ifoədə raxs kardə bıə.
Im zəhmətkəşə ənıvışt bı oxonnə 5 sorədə de tolışə ənıvışton həmmə kitobon EXPO Beynəlxəlğə kitobə təğdimotonədə şirkət kardəşe. Əv əyo de “DODO” stendi iyən de tolışə folklori ekspanaton tolışə xəlği kitobə mədəniyətonış barzə səviyyədə bə elkə iyən beynəlxəlğə kitob əhandon təbliğ kardəşe edaştəşe.
Tobə ısə, tobə ın məğolə nıvıştə vaxti (dekabr, 2024-nə sor) çe “Dodo” qəzeti 90 aşmard beşə. In qəzet çe İradə xanımi vote bəbe şah əsəre, çəy har tərəfinə fəoliyyəti ovəynəy. Hələ qəzeti iminə numrədə (2017) İradə dodo nıvıştəbe: “Çımı məxsəd Tolışə məholi ruşinfamon ən zənqin inciyon iyən Nənə yurd Azərboyconi milli-mənəvi sərvət bıə tolışə zıvoni şinəti, zənqinəti noğo, nişo iyən jimon doye bəy” Bı amali qəzet tobə umri sadix bıə. Qəzetədə zıvoni problem həmişə dığğəti mərkəzədə bıə. Sıvo ımi qəzetədə həmişə tolışə xəlği, həmən co kaməsayə xəlğon folklori qırdə karde, pevılo karde befosilə dəvom kardəşe. İradə xanımi vote bəbe ha aşmardədə bə mıhiti problemon həsr bıə oçerkon doə bıə. Tolışi zıvoni sofəti, məclisonədə, vəyonədə vey oko doy iyən co məsəlon hejo ım şəhrvandə jurnalisti norohət kardedə iyən ın norahətəti çəy oçerkondə daima vinde bedə (məsələn, “Kitobi sor”, “Boçi tolışə xəlğ i be zınedəni?”, “Bekəmon ıştə zıvono mış-muşon” iyən s. oçerkonədə)
İradə xanımi bənə universalə jurnəlisti xarakterizə kardə cəhəton veye. Iştə qəzetədə azərboyconə-tolışə luğəti daimə doy, dınyo dinon həxədə mıfəssələ elmi-bədiiyə məğolon çap karde, bə tolışə ədəbiyyoti bınıvışton qeşı ro doy (X.Tolış, A.Bayrami, B.Veşo, C.Lələzoə, Ə.Əkbər və i.a.). Tolışə nəsri nımonon, “Avestə” həxədə, çəy bə tolışə zıvoni peqordıniyə, elkə, tədbiron, idon həxədə qeşı oçerkon, Xərəboğ, Xərəboği ğəhrəmonon, şəhidon həxədə reportojon doy nişo doydə ki, İradə xanım həğiği mənoədə ıştə amonsə qılə xəlği mədəniyyəti şələ bardedə, de şərafəti, de ğıryəti…
Mıəllifi oxonə çap kardə kitobonədə qıleyən ”Əlolon” (Boku-2023) kitobe ki, bı kitobədən İradə xanım bəştə ofəyəvoni sadixəti nişo doydə, nəinki ıştə, həmən ıştə ğələmə duston nıvıştə əlolon, qırdə kardə bə əlolon iyən qəvəbaston nəfisə şiklədə çap kardəşe. Bı kitobədə İradə xanım ıştə nıvıştə 73 qılə əlolonış doə ki, bı əlolonədə əmə İradə xanımı bənə istedodinə şairi vindəmon. Əlolon şairə xanımi bənə şəhrvandə şairi, bənə fərzənd qin kardə hissiyatinə yolə mo, boştə inə zıvoni tale həyocon, fikir kardə bənə ğıryrətinə vətəni kinə, de vətəni, həmən bənə Elmasi şairi dard kəşə hovə xarakterizə kardə. Əlolonədə çı İradə xanımi bə bədiyoti çanə bələd be, bədiyoti barzə səviyədə famə, ifodə kardə imkonınış nımoyiş kardedə:
Xərəboği dardış vey, Vətən, vəse anə kəşe,
Bə canq dəşim boçəy səy, Dodo bəştı ğıbon bəşe.
Vətəni zoon ğəhrəmon, Çımı pire çımı ocəğ,
Şəhid dome, səme əy. Çıko çe viro bebəşe?!
Ha boyli rədkə Tanyə, Cəfom kəşe az xəyli,
Jıqo məzın vıl çınyə. Be fərzənd mandim təyli.
Coyli mandə Vılənoz, Betı vılən okardə,
Han-hıtış bə lil qınyə. Vılə çanqəbiş, Leyli.
Dardi kəşə inəm vay, Az İradəm, ğəmədə,
Dılış sutə sinəm vay, Çəşım betı bəmedə.
Baləm, tı rə kuç karde, Kiye dışmen, kiye dust,
Kinəm, lay-lay, inəm vay. Az əvoni famedəm.
Tolış votdə azize, Əloləm, lo-lo Elmas,
Çımı zıvon azize, Votedəm, lo-lo Elmas,
Zıvon yodo beşedə, Sədo omdəni, boylim,
Qəp jəy jıqo ğəlize? Bə kovrə şiş, ha Elmas?!
Dodo votdə, pəşim az, Tı çımı sofə tolış,
Boştə bobon təşim az, Nasiri rufə tolış,
Dodo çoknəy bəjiye, Tı həmməysə barz bəbış,
Iştə boon kəşim az. Əqəm bəştə oqardoş. Və s.
Umumən, İradə xanımi əlolon çı dınyo, çı vətəni ımrujnə ruji impulson doydə, tolışə cəmiyəti məşğul kardə problemon həxədə bahandon bə dumot ğərğ karde ğıvvədəy.
Kırt bıvotəmon, mıosirə tolışə mədəniyyəti, tolışə ədəbiyyoti inkişofədə İradə xanım ıştə dastədə oməyon kardedə, həm deştə əsəron, həmən bəştə ğələmə əhlin de yolə dastəqi.
2021-nə sorədə “DODO” qəzeti
2017- 2020-nə soron əhotə kardə I-IV cild-706 səhifə.
2021-2022 nə soron əhotə kardə-410 səhifə materialon V-VI-nə cild,
2023-2024-nə soron əhotə kardə-410 səhifə VII-VIII nə cildon
nəfisə şiklədə Boku ”Ecoprint” iyən “Dodo” MMC nəşriyoti tərəfo çapo beşən. Çəmə İradə dodo oxnnə soron həmən bənə naşiri “Dodo”MMC məydonədəy. In “Dodo” qəzeti həmə aşmardon 3 qılə yolə kitobi holədə beşe nəinki tolışə ictimoiyəti arədə vey yolə mədəni hodisə be, həmən umumən Azərboyconi mətbuati tarıxədə bə yolə ğıyməti loyiğ mədəni, ədəbi, hətta bıvotım siyosi qıləy hodisə be. Azərboyconi mədəni jimonədə iminə kərə be ki, kaməsayə xəlği jıqo fundəmentalə kitobış bə dınyo dimi beşedəbe. Im həmən umumi Azərboyconi lider Heydər Əliyevi əsosış noə, Azərboyconi Prezidenti İlham Əliyevi tərəfo bə jimon, bə əməl ovoştoniyə bə multukulturalizm siyosəti təntənə be.
İradə xanım Məlikova bənə qıləy diyərovində şəxsiyəti həmonə multukulturualə siyosəti vəoməyonış, prespektivonış vinde iyən bərk çı siyosətiku dəçıkəy, deçəy prinsipon hərəkət kardışe. Səkıştədə bə miyonə çiçon beşe? Tolışə xəlği mədəniyyəti har sahədə bəştə məxsusiyət, umum Azərboycon mədəniyyəti bənə tərkibə hissə tolışə mədəniyyəti ğədiməti, ranqrisinəti, bə ımrujnə qərək be, nəhoyət, elkədə de kaməsayə xəlğon mədəniyyəti inkişof kardero elkədə sabitədi, həmrayəti bərğoror be…. “Dodo”qəzeti VIII cildi əhotə kardə ın seqlə fundəmentalə kitobi (hələ çı kitobon dəvomən, xoşe, omedə…) təhlil doktorəti dissertasiyə tələb kardə… Əmə çı məğolə pentonımon ğeyd karde, qıləy kaməsayə xəlği həzo problem (zıvon, tarıx, ədəbiyot, toponimikə, coğrafiyə, məişəti ranqrisinəti, milliyə hardı-həşon, havzə çoron, rəsə (bitki) aləmi iyən çəvonədə istifodə, cıvonə istedadon, çəvon çapə problemon…..həni çiçon, həni çiçon) “Dodo” qəzeti əhotə kardəşe iyən kardedə. Məlume ki, tolışə zıvoni qramatikə kam ko kardə sahə bıə. İradə xanım bənə otırniyə qıləy alimi bı sahəən de cəsorəti nıfuz kardə, həm co zıvononədə nıvıştə kitobon bə nənə zıvoni peqordıniyeədə, həmən ıştə nıfuzinə rayon votedə.
İradə xanım həm bə mıosirə ənıvışton ıştə qəzetədə qeşə vırə doydə, tojə istedadon bə miyonə bekardə, bə sinninə şairon, ənıvışton ğəyğu nişo doydə, həmən bə tolışə ədəbiyyoti tarixi aid məğələon de həvəsi ıştə qəzetədə dərc kardedə. Imon həmə qıləy nəhənqə koonin ki, çımi ehdədə əncəx dılədəş yolə Vətəni eşğ bıə kəs bə vırə rosniye bəzıne iyən rosneydə. İradə xanımi bə tolışə folklori iyən bə xəlği bovəon, dini ayinon, diniyə dınyozınəyon nığılə nəzəon xısusilə vey mərəğ kəsb kardedə. Ə çiyon ki, xəlği bəştə, bəştə tarixi, bəştə məxsusiyəti oqordıniyedə, əyo İradə xanım şedə iyən dast-poçə bedə bo xəlği xəyə ko vində… “Dodo” kitobədə doə bıə, bə Dodo bə İradə Məlikova həsr bıə behisobə şeiron, məğoləon, hətto poemon xəlği bə İradə Məlikova şəxsiyəti, bə Tolışə xanımi doə ğıyməti, ehtiromi ifodəy…
…….Im məğolə vey dıroz nıvışte bəbe, çumçıko miyonədə yolə koon heste, nəticə-səkıştə heste, yolə şəxsiyyət heste, dumo ım şəxsiyyəti şə qıləy mədəniyyəti ləşqər heste, i sıxan, xəlğ heste…2025-nə sorədə sinniş bə 57 bərəse çəmə cıvonə, reçinə Dodo-İradə Məlikova hələ de cıvonə dıli jiyedə… İradə Dodo ıştən vıjniyə roy deştə xıyzoni-deştə jimoni dusti de Rovşan boli, deştə Məhəmmədə zoə, deştə xanımə vəvu Leyla ivırədə şedə, ən vacibi, deştə xəlği Əv hejo ivırədəy, çəyku zu ğıvvə səydə.
Əmə həmə-tolışə xəlği həmə ənıvışton, (ne, İradə Dodo həmən tırkə xəlği Dodoye) de Dodo hamrayimon… Əv de həmə ivırədə Azərboyconi, həmən Tolışə mədəniyyəti roədə bə canq dəşeku hiç vaxt tarsedəni, əksinə, bəy mane bıə kəson torsinedə, bə nav şedə, bo Nənə yurdi mədəniyyəti har ruj tojədən vıl okardero mıborizə bardedə, bı roədə bə ruj-bə şəv oğoye, bə səpoye…
…. “Dodo” qəzeti oxonə aşmardon çımı vədəy (89-nə aşmard)… edəseydəm bəy, diyə kardəm… Qəzet iminə aşmardiku boştə peqətə bıə xətti-hərəkəti sodiğe. Həmən “Dodo” qəzeti səhifonədə tolışə xəlği şifohi iyən dastə nıvıştə ədəbiyyoti məsələon nəzədəy (bı aşmardədə şair Miyonku Sadıxi 60 sori yubileyi məterialon doə bıə, tolışə şairon cıvonə, piə nəslon nımoyəndon şeiron bə çap şə, iyən Xıdo kəlomon bə səhifon rəvoş doydə, iyən tırkə-tolışə sıxanon luğət, tolışə zıvoni qramatikə həxədə elmiyə məğolə, Peyğəmbəron, siprişon sıxanon, tolışə kiyəsə sırron ….həni çiçon-çiçon bə qəzeti i numrə vırə kardə bə…Imoni cəm holədə har numrədə doy sər redaktorəti sənəte, jurnalistikə sənəti bənə qıləy ictimoiyə elmi fəhm karde nəticəy, həmən de cəsorəti vote bəbe, qıləy tolışə xanımi HINƏY….
Umri, mədəniyyəti, ədəbiyyoti, mətbuati roonədə bəşmə tojə-tojə ovandon orzu kardəmon, İradə Məlikova, çe tolışi DODO!!!!
Camal Lələzoə
bınıvışt, tənğıtəkə