Çımı azizə Tolışon xose şımə Kuləşəvon, Nəvuzə idom mıborəke. Zıneydəşon ki, çəmə “DODO” qəzeti manqədə i kərə beşeydə. Bə səbəbən az cəm şikilədə idon həxədə iyo bənıvıştem. Rosti Feyzboki səhifonədə az təbrikon pevılo kardıme, əncəx qəzeti marta manqi aşmardi lazimə bıə vaxtədə nəşr karde nıznəme. Bə səbəb ki maliyyəm nıbe. Əve ımiyən dard nıkardıme boştəno. Əve de mehibbəti bo xəlği video kəşəme iyən həmməmilləti nəvuzə idi mınosibəti de video vositə təbrik kardımone. Xose şımə nnəvuzə idon mıborək bıbo. Marta manqi 21-də çoknə votdəbimon bəiyəndı kəon şeədə: BAHAR ƏHMƏD, BAHAR ƏHMƏD XOŞ ƏHMƏD.
Çəmə 2019-nə sorədə folklor kitobədə beşə Allahverən Nəzərovi “Nəvuzə id” barədə.
NƏVUZƏ İD
Nəvuzə idi vey ğədimə tarıx hestışe. Çı Şərği-həşipemə kişvəron mıəyyən xəlğon vey azizə ide. Çı idi tarıxi, çəy bə insonon vardə şoyşotkomə həxqədə vey nıvıştəbə. Bə səbəbən bı həxədə vırə iyən zəmon qin karde pidənime.
Tolışon bı zəminonədə həzo soron çımi bənav jimon kardəşone. Bı səbəbən əvon həmə idonədə (dini, milli) ıştə rizon noəşone. Çə idonədə qıləyən Nəvuzə ide. Nouruz nuyə ruj, tojə ruje. Nəvuzə idədə (idə şəvi) şəv dı ruji bərobər beydə. Im idi-şəvi dı ruji bərobər be de elmi roy subut bıə. Bə səbəb ın idi dəvoniyə xəlğon əvəsori ome dı şoyşotkomə dəvoneydən….
Səvet hukuməti dı xəlği inancon vey bədə rəftor kardəbe. Ateizm asp tojıneydəbe. Bə çətinə zəmononədə tolışon, bənem vote, ıştə həmə adət -ənənonşon co iqlə xəlğonsə barzədə oqətşone. Əvon de vey yolə maneon vəbəvə mandin, İsmoyli ğıbonşonən bırnişone, rujən, Nəvuzə idən, İmom Huseyni tanziyəşonən dəvunişone. Şukur bə Xıdo,esə ə siyo pardon miyonədə peqətə bıən, insonon iştə çı əsronku parze – parze omə inancon bə vırə rosniye zıneydən.
Se manq zımstoni orəxnə manq bə idi hozo bə manqe. Kon ruji həvo çok be, həvoədə əvəsorebu oməy-həşi be jenon deştə kinon təmizi əkəyn. Əvon kəy oləton bə həşi ədəyn, kəy pardon, lefçən qoədimon əşıştin, kəy divon əanduyn, ıştə soy dərıtin, tənu anduyn iyən co kon əkəyn. Təmizi karde ha devrədə ıştə şərtonış bıə. Curi kon hesin, əvoni esə bəvırə rosındənin. Boçi? Zəmonə dəqiş bıə, kəon jıqo duz kardə bıən ki, əvoni anduedənin. Bo esətnə devri çəvon divon hozo kardə bıən-ya əboy ya ranq jə bə.
Merdonən ğədimə vaxtonku jıqo bə idi hozı beyro ıştə ko bıəşone. Ha i kəs boştə mışğıloti hozı bıə. Mışğılotış kaşte-qıl bıəkəs bə kaşte-qıli hozı bıə, de həvate ıştə ruji dəvoniyəkəsi mol vardəşe bə idi hozı bıə…Ha i kəsi piyəşe kulı-idədə fərəğat bıbu, fikış niməkonsə nımandə, ıştə idi sıre-sıre, şoy karde-karde, fikbəpeşo nımande-nımande deştə xıyzoni, deştə elı-tobyə dəvonı. Diyədə bə nuyə idi hozıbe mıhum qıləy ko soədə təvənion kaşte bıə. Nuyə idi bəpeşt təvəni kaşte çokə ko hisob bıəni. In ğaydə esətən heste.
Bə idi kam mandəy baharəhmət (novruşut) əvotin. İ dastə odəm qırdə əbin, çəvonədə sə bıvot əbiy,” Baharəhmət, baharəhmət, xuşamət” (mənası-bahar aməd,bahar aməd xoş aməd) vote-vote bə son əqardin, əvəsori ome bə odəmon de şoyşotkomə,de sırə ovotin. Odəmonən bəvon kəykuşon bə idə çiyonədə ədəyn.
Bə idi hozı be iqlə mıhum koən tojə-nuyə olət səybe. Bəpe xıyzon həmə tojə olət taəkəy. Oxo navədə nuyə id-tojəsor omeydə. Çəvon taloən bəpe niyo bıəbiy. Bo kinon sıə talo əstənin. Ğədimə vaxton bənə esətnə devri dukonondə dutə olət bıəni. Mol əstənin, ha i kəs boştə əğılon-bo kinon, zon olət ədutin. Bə devrədə kinon de tobə şu şe həmə koy oəmutin. Kordonə jenon (yəne həmə kon zınə jen) ın koy əznin, ki nəzniybo bə olətbıduton ədəyn dute. Bəvonədə insonon bə iyəndı koməq əkəyn, dast əqətiyn. Bə səbəb insonon Nəvuzə idədə həmə i cur əçiyn-nuyə talo əbin, çəvon dimən, dılən əsıriy.
Tolışon jimon kardə viloyətonədə bə kulı-idi hozı beədəy sə mavlə-duyə səy vey çokə əlomət bıə. Jəqo kə bə ni, əv çı ğabonədə nıstənı. Nuperəsə əğılon, vəyuon, cohilon kulə ruji bo ov varde də ğabon şən. Ov pokyəti əlomət bıə.
Nəvuzə idi hozı be mıhum qiləy ko kuləşəvi dəvoney. Kuləşəv çı zımstoni oxonnəi çoşanbəşəve. Tolışon ın şəvi vey aziz iyən çok dəvoneydən. Bənem vote ki, tolışədə kul bəsə idisən vey çok dəvardə. Çı kuli həxqədə tolışonku yolon sıxanən heste: 1.Kulı çoknə dəvoniye, idən jəqo dəbəvarde. 2. İ sor kuləşəvi iştə kəyku nıbıəkəs, haft sor əbıni. 3. Kulədə kulmə pate əbıni. 4. Kuləruji odəm bəpe dənıştı. 5. Kuləruji bə zəmin tum dənşande çok bəbe”. (Im bə tuk kardəkəson aide). 6. Odəmi bədənədə qıləy mu heste, əv kuləruji iyən ğıbonəruji tar bıənine yane bəpe odəm dınıştu.
Kuləşəvi şaməvoni tolışon kuli çoşambə kardedən. Im çoknə bedə? Hışkə aləf, kıləşədə haft qılə kuyə noydən. Bəçəvon dılə bədnəzəri peqətə aləf-uzərik noydən. Ə kuon voşıneydən. Xıyzon həmə çəy səpe vaşteydə (Qədə əğılon çəvon yolon bəştə və qəteydən).Vaşteədəy votdən:”Kuli-kuli çoşanbəli, əynəşəvi lampəli. Kanə sor bışi, tojə sor boy. Çımı sədoj, çəşədoj, dılədoj, dandonədoj həmə bımandın kanəsorədə. Kanə sor bışi, tojə sor boy. İli tojə sor, tı əməni şo bıkə”. Ha i kəsi ıştə nırəsəyon, ıştə noxəşionış bə otəşi ekardə suteydə
Kuli bə nav jenı-kinon sac ənəyn, bıştə əkəyn. Bıştədə vey şe əbiy: qandım, ha curə donə, noxut, məkə, kıncı iyən co çiyon. Bo kulə şəvi jenı-kinon bəpe torə bəçınin, bəpatin.Tolışon surfədə bəpe moy, ıştənən ziadəmoy bəbiy. (Tolışon bə ziadi moyşon votə. Əmandə moyonşon dəçəvon nomi sədokardəşone: məs: çəke, kulmə, suf…). Hərəkət əkəyn moy kırido bıbu. Kırı dı ləvənqini bə moy dılə noyədə, co ləzət əbişe çəy.
In moy ləvənqin kardəşone, tənuədə iyən dizədə patəşone. Çəvon surfədə kavuə bə (kavuə si, piyoz, vəjələ iyən co iqlon-boki çı curə rəviəbo). Çı tolışi sipyiə bırzədə dəparzınyə zəfəronə pılo de niyə ruyəni çəy surfə reç bə. Kulə bıştəşon noəşone. Tolışon ın adəton esətən jiyedən. Əncəx iqlə fərğ hestışe. Həməkəs ziadəmoy pəydo karde zındəni. Co şəhronədə jimon kardəkəson ın adəton qədə-qədə yodo bekardən.
Kulçoşanbə bə nav kinə hoştəkəson boştə vəyu kuləşələ bardeydən. Kuləşələ-kulə xonçədə bə kuli aid har çiy beydə, çəy səpeən çı tolışon ən vey hardə moy- ziyadə moy noydən. Bə moy qəv ğızıl dənoydən. In adət ğədimiku de bə esə dəvom kardə.
Cohilə kinon, zoon kuləşəvi bə hamusiyon şeydən, quş doydən. Bə səbəbən voeytdən, kuləşəvi bəpe xəyxoəqəp bıjəniy,deiyəndı şinə rəftor bıkəy.
Kuləruji bəpe rərə bəyştin, bəsə pıyə ovisə bəşin. Iştə dardon bə şə ovi bədəyn. Çəyo sıə mavlədə ov əvəyn, bə kəy çokıçi peəşandin, hırdə sinnə əğıl bəbibo bəvon çə ovədə çiğ əjənin, ovandinə sıxan əvotin. (Bə kinon əvotin:şə vırədə ruj bıvindoş.) Çəy bəpeşt kaməyaşon kəbəkə əqardin, ıştəsə yolə avlodon, noxəşinon bə yod dənəyn, bəyəndı “ıştı kuliçoşanbə muborək”, ”ıştı nuyəkul munbarək”, ”həzo kulon bıvindoş, deştə balon, deştə nezə odəmon, deştə elı-tobyə”. Şuyə kədə bıə kinon ıştı pə-moə tono əşin, əvoni osə əğandin, kul muborək əvotin. Bımi kuləqardış əvotin.
Kuləruji kəyku çankəs merd xəyləği bəbiy (əğılonən) bəpe həmə ıştə səy bədəyn toşe. Çəy bəpeşt dənıştin.
Kuli bəpeşt i rujiku de bə şəş ruji bə Nəvuzə idi arə beydə. Bı rujonədə odəmon nimədə mandə kon bə vırə ərosnin. Berdəm vaxt kam beədə, ın kon kuli bə navən kardən. Jenı-kinə bo idi şinə nunon pateydən (şəkərburə, bişi, şurşurəgi, paxlava , iqlə sıxan, ki çı devri kon şinəşey pate zındəbo, pateydə. In şinə çiyon şəhrədə vey əpatin. Diyədə zerənənun, çanquru, xavlo, loku əpatin. Esə çımı ın aşmardəyon pate kam bıə.Oxo cəmiyyət bə muosirəti tərəf hərəkət kardə. Çəmə kəyku ha sor zerənənunən patdən, xavloən jəydən-ıştə adəti oqətdən.
İdəşəv martə manqi 20, 21 şəv beydə. Im bə sori təfil be diyə kardə. İdə şəvi tolışon surfədə har çiy beydə. İqlə təvəni beydəni. Sipiyə dəprzıniyə pılo (zəfəron əy reçin kardeydə) de soy ləvənqinə kijə bə surfə rəvoş doydə. İdə şəvi moğnə sı kardeydən. Kışti ğandəkəson omeydən, kışti şıdoydən. Bə kışti sıə moğnə, bıştə, mivə, viz-fındıx, bo idi patə şinə nunonədə, esətnə zəmonədə pulən noydən. Kışti təyli oqordıne əbıni.Bımi çəməku hiç vaxti çok diyə kardə bıəni. Votəşone, ım bə odəmi bədbəxtəti bəva.
Tolışon idə xonçə duz kardən. Iştə ğonəğə kədə noydən. Bıvotım ımi həməkəs kardə, du bəbe. Çiki bə xonçə qəte ki zu vışkiedəbo, əv qətdə. Bə xonçədə ə aylə bə çiçi zuş vışkiedəbo, əy noydə. Ləvənqinə moy, ləvənqinə kijə (ın təamon bə xərob beyro vey oqətdənin) bıştə, sıə moğnə, həmə şinə nunon, dukonədə sə şinə çiyon…..beydən.
İdə ruji nəhoku idəqardış beydə. Ki nəve zındəbo iyəndı kəy bə idəqardış şeydən. Bə iyəndı voteydən: ”Iştı tojə sor munbarək bıbu. Həzo tojə soron dəvonoş. Deştə balon, deştə piyəkəson, deştə elı-tobyə bıjioş… ”Bəd bə odəmon dust beydən. Yəndı xonçədə qıləy (itkə) təam peqəteydən votdən: ”Xıdo bo vəhdənə itkən vey bıkə, Xıdo şımə ruzi vey bıkə, əmə şımə surfədə çənə kam kardımone, Xıdo i bə sa çəy bıdə.”
Lap nezə avlodon iyəndı de idı baxşə bə yod dəndən. Pıə, moə ıştə kinə kəy, boə hovə kəy……şeydən. Bı idədə avlodon iyəndı de baxşə bə yod dənoy vey yolə xəy hestışe. İnsonon şoy-şoy kardən, ıştə coyli nıbe bəsə dəşdən.
Kulədə, idədə hamusiyon bəyəndı hamusiyə-kosə doy çəmə xəlği ğədimə adəte. Jenon yəndı xəbə zındən, nıpatəyən, patəyən bəiyəndı baxşə doydən.
Votdən bıdə çəy kəykuyən bıbu.
Çı idi mıhum əlomotonədə qləy moğnə jəye. Nuperəsə əğılon moğnə jəyədə deyəndı bə bəhs dəşin. İ kərən əvindiş, i kəsi moğnə çənə moğnəş arıştışe. Esətnə devrədə moğnə jəy çı miyonəo beşə….
Nəvuzə idədə idi bəpeşt ki kinəş hoştəbo, boəy deştə avlodon,de elı-tobyə bə ivırə idə xonçə bardən. Xonçə çoknə barde həxədə “Vəyə (şoyşotkomə) adəton”ədə nıvıştə bıə.
“DODO”