Xanəli Tolış (1940) Har səfə bə X. Tolışi ofəyəvonəti ovardeyədə, handeyədə, ya məseədə dərhol ıştənədə xəlği orzuon, piyemonon iyən həm çı xəlği jimonə tərzi zənqinəti, həmən çəy zıvoni əlvonəti ıştənədə bənə dıyo əks kardə qıləy xəzinə dimbədim mandedəm. Tolışə xəlği ğudrətinə, istedodinə şairon veyin, Çəvon har qıləyni ıştə zumandə cəhəton, mıəyən mıvzuədə, janrədə bəştə məxsus “yadi-beyzaşon” hesteşone, əmmo bə xəlği dınyozınəti, bəçəy səviyə həməysə ve nez, məhrəm bey cəhəto X. Tolışi misliş ni. Xəlğiəti voteədə iminə nubədə bə çımı cəşi və X.Tolış omedə. In xəlğiəti iqlə çəy şeiron məno-məzmun cəhətiku bə çımı çəşi və omedəni, çəy zehniyəto omedə.
Dəvardə əsri 60-nə soronku bə şeir omə X.Tolış tobə ımrujnə ruji ıştə ğələmış hiç vaxt ercon qətəşni. Tolışi Milli Ruf Əli Nasiri ın votə sıxan çımı viro (yodo) beşedəni: T. İlhom, X. Tolış bənəbəy, əmə hiç qılə nıəbimon. Vaxtikən M. Cəlali S. Vurğuni həxədə vodə, əmmo, qıləy ve mudrikinə sıxan votəşbe: “S. Vurğuni hiç vaxt koğəzış zay kardəni”. In fikri sa faiz X. Tolışi həxədə vote bəbe. Əy həmişə bə tarıxi, zəmonə bə və noə parson deştə şeiron poetikə cəvob doəşe, qon-qonə problemon, muhumə məsələon həxədə ıştə cəsorətinə fikonış bə zıvon vardə, xəlği movqeədə bəştə məxsus formədə bədiiə sıxanon votəşe, ə sıxanon soğnədə mandənin.
Az de cəsorəti bəvotem, əqəm S. Vurğun ıştə səğətiədə iyən peşınə devrədə Azərboyconi poeziyədə kon movqe qətəşebu, X. Tolışən Tolışi ədəbiyotədə, xısusən çəy poeziyədə ə fəxorətinə movqe qətəşe.
- Tolışi bə Tolışə ədəbiyoti omə devr bə oşkoəti devri – 80- ci soron oxoy təsaduf kardedə. Bə devrədə cəmiyəti demokratiyə dalğəon eqətəbe, oşkoəti cəmiyəti aybon, problemon həmə bə dim bekardəbe. Həm dijdə milləton, həm hırdə xəlğon deştə çand sa sori anqılon bıə tojə tarıxiə səhnon ğədəm noeşbe. Təbii, ıştə xəlği ğıryətinə avlod bə tolışə şaironən zəmonə tojə diqtə ğəbul kardışe, ıştə xəlği həm nıbə, həm hastəbıə həxon, huğuğon bə dast vardero səpo əştin. Cəmiyətədə bıə intiboh bə ədəbiyotən sirayət kardeşe, hətto hakanə cəmiyətədə ofəyə bə hodisəon navədə diaqnoz doşe, boəy stimul doşe.
Məsələn, 1989-ci sorədə Lankonədə dəvoniyə bə “Poeziyə ruj” i bə Lankoni ictimoiyəti ve musbətə təsir nişo doşe, milli ıştənəfamış bə hərəkət vardışe. Bə devrədə həm co xəlğon, həm tolışə xəlği şairon iminə nubədə vətən, xəlğ, milliə zıvon, huğuğon, tarıxiə məsələon rost kardeşone, hafto sor hıtovniyə bıə xəlği milliə şuur oğo kardışone, bəvonko milliyə fəxorətə hisson pekardışone və milləti maddi-mənəviə varidaton tərənnum iyən təsdığ bin.
Çəmə ədəbiyotədə zəmonə bə nav bekardə məsələon iminə nubədə lirikə əsəronədə ıştə ifodə pəydo kardışone. Çimi səbəbən lirikə əsəron təcili bə hodison reaksiyə doy zıneye. X. Tolışi lirikədə har çiyku bənav tolışə xəlği intibohə rufi vindedəmon. Pidə bandonku bınıvışto (“Çəmə Tolışə bandon”), pidə doonko, vişonko bınıvışto (“Ambur bebəşe”), pidə ruonko bınıvışti (“Ostoro ru”), pidəşe nənə zıvoniko bınıvışti (“Çəmə zıvon”), ya tolışi tarixiko tikror-tikror sohbət okəy (“Bəşt həni”, “Ivrə Tolışe”, “Haydi, tolışon” iyən co şeiron),
Şeiron həməyədə mıəllifi məğsəd milləti deştə şərəfinə tarixi oşnə kardeye, milliyə şuuri sıvniye, ıştə həmmilləton bə dınyo yolə fərhənqi-sivilizasiyə nail bıə milləton vırədə vindeye:
–Haydə tolışon, bəştən bə səpo,
Okən boşdəno, okən tojə ro.
Babəki çıxo tanqkardə Vətən,
“Həmə i bubuən”- vanqkardə Vətən.
Çe Mirhəsəni vəsi bubənən,
Imruj har kəson Həzi bıbənən.
Azərboyconi şıməyon xıvand,
Bımi şohide Tolışi har band…
Mıəllif əqəm “Tolış hıtə pələnqe ha” şeiriədə bəştə xəlği ğudrəti ıştə benəhoyətə bovə ifodə kardəbe, “Avari dard, tolışi dard, kurdi dard” şeirədə Azərboyconi tarıxə milliyə sərvət təsvir bedə.
X.Tolışi məşhur “Azərboycon” şeirədə Azərboyconi xəlğon iəti, həmrayəti bənə tarixə zərurəti tərənnum beydə. Azərboyconi bitovəti dılədə xəlğon ozodəti, mıstəğiləti ideya bə nav kəşə bedə:
-Məmləkəti vılo kardən şəğolon,
Sutdə conım, dıldə tojə cığəlon,
Çımı dardi jen zındə, nə əğılon,
Bə hənəke dınyo dəmə, çiç bıkəm?
- Tolışi ictimoiə məzmunədə bə lirikə şeironədə ıştə xəlği həxi-huğuğiro mıborizə bardə şəxson al-əlvonə əhvolon, mıborizə ovandətiku, beovandətiku ofəyə bıə təsuraton, rayon spekteri çok-cokinə mışohidə karde bəzınemon. Qıləy məsələən barədə ıştə ray vote pidəme ki, ın ray X. Tolışi ofəyəvonəti ədəbi təsiri barədəye. X. Tolış boştəro Z. Əhmədzadə ustod hisob kardedə. Əncəx bə şairi ofəyəvonəti nığılo fik bıdəmonsə, çəy şeironədə Azərboyconə ədəbiyoti yolə sənətkoon nəcibə tə’siron vinde bəbe
“Vurğunu da salar yada, Duz ilqarlı bizim dağlar” misraon ifodə bıə şeir X.Tolışi bə ilhom vardedə, təmomən tojə, orijinalə qıləy şeir bə ərsə omedə.
Noşi məbi, tınən bızın,
In kuşqaqon, ın kubızon,
Çı Xanəli lınqə rizon
Oğətən çı Nışo peton,
Çəmə bandon, çəmə bandon!
“Həyif ki, şeironım yətim bəmande” şairi məşhurə əsəronədə qıləye. Bəli, şair ıştə votə mənoədə həxine; çap nıbə şeiron yətimə rujədə bedən, vey vaxti bə məhvi məhkum beydən. Bəmı jıqo omedə ən yolə yətiməti bəvədə bedə ki, millət mardə, çəy zıvon viro beşedə, əncəx həssosə əhandon şairi çok bəsə dəşedən. X. Tolışi lirikə, ədəbiyyatşunas A. Bayrami votəynə, ve xıcəyniye. “Şairi bədiiə ofəyəti dairə qeşe” (1).
“Bıjən, bıjən” şeiri bə ğısım şeironədəy. Şeirədə milli xusyəton de mıhoribə devri anqıl tojə formədə doəbıə. Şeirədə çəmə xəlği canqiəti, cənqovərə təbiət, nıtarsəti, canqədə həmrəyəti nımoyiş karde bə şeiri hıcum, ğələbə ohanqiəti vardəşe:
Bə deşmeni bıjənən doğ,
Ozod bıbu ha boğçə-boğ.
Ozod bıbuy çəmə Vətən!
Sı tankəni həmə Vətən!
Hıcum, hıcum, bə nav bışən!
Sədo bekən, Bıjən! Bıjən!
- Tolışi mıhoribə movzuədə nıvıştə şeiron sıbut kardedən ki, şairi ğələm həmən çəy dastədə qıləy tifanqe, avtomate, bə məlun deşmeni, bə xəlği əzəl dışmenon mınosibətədə əv kanə sərboze.
- Tolışi tənğıdə-satirikə şeironçəy ofəyəvonəti, umumən Tolışə satirikə ədəbiyoti bə tarıxi şoyd bıə, həm cəmiyəti, çəy co-co təbəğəon, şəxson ğusuron, aybon iyən çəvon bə cəmiyəti əxloği-mənəviyə inkişofi jəbıə dəhşətinə zərbon əks kardə ən əhəmiyətinə poəonədə qıləye. Pidə soveti vaxtədə bıbo, pidə mıstəğıləti devrədə bıbo, cəmiyəti idorə kardə mənfi xislətinə təbəğəon, odəmon çe şairi tənğıdiə-satirikə ğələmi hədəfonin.
- Bayrami nıvıştedə: “X. Tolış bə hodison fəol mınosibət nişo doydə, devri aktualə mıvzuon bə ğələm səydə” viny mıəllif çe şairi “Bə səvodi cır doydənin”, Befərə avlod”, “Şinə çay”, “Zındənim”, “Ha, mamu, vəse tı həni ko məkə” satirikə əsəron misal vardeydə.
Soveti devrədə bə xəlği moli, varidati ğənim beşə tipon satirikə obrazi “Vəse, anə bə nav mədə parçini”, “Se nəfəri vılo karde çəmə di”, “Botı”, “Bə həxi ro boy həni” iyən co şeironədə ofəyə bıə:
Zardə qumuş, zandəqo şe, poynə şe,
Mecuzə be, nıznəmone keynə şe…
- X. Tolışi tənğıdə-satirikə şeironTolışi ədəbiyotədə tojə hodisəye. Cə xəlği bənə Rza Musayevi, bənə Vəlişah, Ə. Nasiri, A. Bayrami cokə satirikə şairon hestışe. Bə satirikə məktəbi dılədə X. Tolış hejo bə cəş qıniyə. Sodə, mudrikonə, həm siyosiə, həm bədiiə cəhəto şairi hejo sərostə movqe qətəşe, bə hodisəon cəmiyəti ovcbıe nəzəku ğıymət doəşe.
- Vurğun i vaxti nıvıştetəbe: “Satira har çiy bıriyə bə diyəro jə silah (?) xəlği tərəfo hejo de yolə mehibbəti piyə bedə”… X. Tolışi tənğıdi-satirikə şeiron de zəmoni məhdud bıə şeiron ni, ın şeiron həsr bıə tipon, obrazon hələ çəmə cəmiyətədə fəolin, bı ro çe şeiron bə xəlği qərəkəti dırozə qıləy zəmoni əhotə bakarde, beşəkk!
Dinə movzuədə nıvıştə şeiron, mərsiyəon Mustəğiləti devrədə Tolışə poeziyədəən dinə şeiron kəşpor okardışone İslami dini ənənəon Azərboyconədə oqəteədə həməysə vey tolışon xidmət bıə. 1400 sor bənav bə tarıxi məydon beşə islomi din deştə bəşəri-insoniyə mahiyəti tarıxi əksər devronədə bə ədoləti, bə həqqaniyəti, bə bəşəri idealon xıdmət kardəşe. Soveti devrədə bə islomi dini əleyhinə canə təbliğat bobənən, dindoron zindononədə məhv bıbonən, tolışə xəlğ, həmən co islomi xəlğon bə zılmotə zəmonədə islomi ənənəon oqətəşone, vıjivniyəşone.
- Tolış Azərboyconi ədəbiyotədə ofəyəbıə bə dinə ədəbiyotiçok oşnəye. Nımojəvot, rujəqət, Ğıronahand X. Tolış həmən dırozə mıddətədə dini ədəbiyoti təbliğatbıbə bıə. Tolışə şeirədə oxonə devrədə bənə Əbdulrza Əhmədovi, bənə Əli Nasiri dılsutə mərsiyə nıvıştə şairon hestin. X.Tolış ın resədə navədə mandə şaironədə qıləye, avanqarde. Çəy diniə şeiron həm kəmiyət, həm keyfiyət nəzəku məğbule, dılbılovone. Şairi “Nəsihət” və “Əhli-beyt” şeiron bə islami ofəyə devri, bə mığəddəson qıləy mıkəmmələ nəzəy, “Ha Huseyn” nomədə bıə mərsiyədə bə imom Huseyni tərəfdoon sə omə dəhşəton jıqo ifodə bıən:
Ni Əli Əkbər həni, ni cənabi-Ğasim həni,
Abbasi dırozə kəş co kardə bə çəy bədəni,
Tifilon cəş bəmedə, dılışon hiç şo bedəni,
Şəkəson hışkə bədən, mandəkəs dıle, ha Huseyn!
- Tolışi ofəyəvonətiədə mahne janrixısusi vırə hestışe. Tolışə xəlği erıziyə bıə, dızdiyə bıə mənəviyə sərvəton bərpo karde roədə şairi kəşə zəhməton çəy bə mahne janri mınosibətədə çok mışohidə karde beydə. Mahne janri, məlume, xəlği dahiəti, cəmiəti əxlaqiə normon de sıxani, de musiği vəhdətədə nişodoə janre. Xəlği mahneonədə bə nikbinəti bə X. Tolışi mahne mətnonən xas qıləy xarakterikə cəhəte. X. Tolışi mahne janrədə nıvıştə şeiron bə se qrup co karde bəbe: 1. Vaxtədə xəlği tərəfo ofəyə bıə, peşınə əsronədə viro (yodo) beşə ya dızdiyəbıə mahneon bərpo və tojə kardə mahne mətnon (şeiron), dəvardə əsronədə populyar bıə, ısə əncəx nadirə hofizonədə jiyə mahnesəon (nəqorəton) əsosədə nıvıştə bıə şeiron xəlği mənəviyə varidəti bəştə oqırdıneydə. Jıqo mahneon X. Tolışiku veyin. “Ha xalə kinə”, “Nozi”, “Niyəm boy”, “Səməni”, “Ləli, yo, ləli”, “Tımoni mahast, bıqard boy”, “Əmon, nənə”, “Nari-nari”, “Dili-dili” və s. mahneon bə zənqinə tolışə mahne xəzinə ğıymətinə ərmoğonin. Həxi bıvotom, ğədimə tolışə mahneon bərpo roədə X. Tolış bo tolışə şairon həməro qıləy cokə nımunəye, məktəbe.
Xəlği fikfami bəştə oqordıne roədə ın mahneon bemislə nımunonin. Ve təəssuf kardeydəmon ki, bə tolışə muğənnion bı MAHNEon lozimi dığət nişo doydənin iyən ıştə repertuari çı zənqinətiku məhrum kardeydən.
2) X. Tolışi mahne ofəyəvonətiədə dıminə xətt bənə T. İlhami mıstəğil mahne mətnon nıveşteyku iborəte. “Şoyvo bıkən, hey, Nəvuzə id omə”, “Mıni cəş bıkə”, “Tınım pidə”, “Iştəni qin kardedyəm”, “Iştı cəşon”, “Kəynə bəbeş”, “Ha bibəfo”, “Kinəlim “ ğəzəlon bə ın ğrup dənoy bəbe. In şeiron məno-məzmun cəhəto komilə sənəti nımunəonin, bə məsəkəson bədiiə zovq bəxş kardeydən.
3) Şairi seminə qrup mahneon bə azərboyconi iyən co zıvonədə ofəyə bıə mahneon- musiği əsosədə bə tolışə musiği mətnon (şeiron) nıvıştə bıə əsəronin. “Mıni cəş bıkə”, “Boşımə səlom vığandedəm”, “Bəştı ğırbon, hoci” i.c. şeiron misal varde bəbe.
Şairi bə tolışə zıvoni təbiəti moğayir nıvıştə loloon iyən əloləon deştə soyəti, purməno bey, bə dıl nışte xısyəti əhandon valeh kardeydə. Kırt bıvotəmon, X. Tolışi mahne janrədə nıvıştə şeiron şairi bə tolışə musiği doə ğıymət qıləy ərmoğone. Tolışi mənəvi xəzinə i poə bə mahneon bə çəy xıvandi sənibəton oqordıniye, bə dınyo sənibəton nımoyiş karde X. Tolışi həxən xəlği ən yolə şairono qıləy be sıbute.
- Tolışi əğılə şeiron, əsosən, “Vənəşə “(2000) kitobədə cəm bıən. Hırdənon sini, dınyozınəti, səviyə iyən marəğon tam bə nəzəsə şair həm bə vətəni mehibbət (“Azərboycon”, “Vətən, cəşkə əməni”, “Masalli” iyən co şeironədə), həm tolışə təbiət (“Vənəşə”, “Con, Tolışə bandon”, “Barzə bandon” və s.), həm mevsumə-mərosimə (“Nəvuzə id omədə”, “Səməni”, “Tojə sor” və s.), həm mıhoribə (“Bıjən, bıjən”, “Şımə sa şəş nəfər biyon”, “Şəhidə boyation”), həm məktəb-valideyn mıvzuondə (“Əğıl çı kəy vojore”, “Con, nənə”, “İnə”, “Bobo”, “Həmə bə dərs bışənən” və s.) əğılon həmə bəsə dəşə zıvonədə bədiiə şikilədə iyəndısə recinə şeiron nıvıştəşe.
- Tolışi əğılə şeiron folklori nımunəonku co karde beydəni. Təsodufi ni ki, folklorə kitobonədə şairi şeiron bənə folklori nımunon doə beydən. Şairi “Laylay”, “Şəhidə əloləon” çəmə ın fiki təsdığ kardeydə:
Bılbıl pəre xolisə,
Qardedə bə vıli sə.
Tı kəynə bə han bəşeş,
Sute çımı dıli sə.
Rukə baləm, ha laylay,
Çokə baləm, ha laylay.
Şairi “Şımə sa şəş nəfər biyon” poema bo əğılon nıvıştəbıə kırtə poemaonədə qıləye. Poemadə vətənpiəti de boboon ğəhrəmonəti nımonə təbliğ beydə. Jıqo qıləy mıdrikə fik rosniyəbedə ki, ğəhrəmonətiyən irsən jiyedə, çəmə-tojə nəsli daməronədə mıhoribə ğəhrəmonon xun hərəkət kardeydə, əmə bo vətəni ğırbon şə ğəhrəmonon varisonimon. X. Tolışi əğılə şeiron haliyədə tolışə əğılon dərsəkitonədə ıştə vırə qətəşe, əmmo ve təsuf ki, lozimi dərəcədə hələ istifodə bıənən. Bənə X. Tolışi tolışə şairi şeiron har zəmon təbliğ karde, pevılo karde lozime. X. Tolışi ofəyəvonəti həxədə qeşə otıronon ıştə vaxti, ıştə məğomi bə cəşe. Şukur ki, tolışə ictimoiyyət, tolışə onemonon X.Tolışi şəxsiyyəti, ofəyəti bə nəzər səşone, “Tolışi xəlği ənıvışt”, Zulfuqar Əhmədzadə mukofati edaştəşone.
Camal Lələzoə
Masalli Ğızıləvo